ΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΝ ΕΝ ΠΛΩ

Ποτέ δεν θα ξεχάσω τον τρόμο που μας κατέλαβε μια νύχτα, ενόσω ήμασταν κρυμμένοι  με τη μεγάλη μου οικογένεια σε ένα από τα σπίτια των χριστιανών συγχωριανών μας: ανακοινώθηκε ότι οι Γερμανοί είχαν εκδώσει μια διαταγή που έλεγε ότι όποιος Εβραίος συλλαμβάνονταν να κρύβεται θα πυροβολείται, ενώ αυτοί που τον έκρυβαν θα στέλνονταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Τότε, ένας από μας είπε ότι δεν ήταν δίκαιο να μείνουμε στο σπίτι εκείνο και να βάζουμε σε κίνδυνο τη ζωή και τη γαλήνη ηλικιωμένων ανθρώπων και μάλιστα γυναικών. Η απάντησή τους ήταν: «Όχι, πρέπει να μείνετε. Στο κάτω-κάτω, γιέ μου, γιατί η δική μας ζωή να είναι πολυτιμότερη από τη δική σας;»…

Ο Γερμανός διοικητής της Ζακύνθου ζητά τον κατάλογο των Εβραίων κατοίκων του νησιού.
Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ του παραδίδουν μια λίστα
που έχει μόνο δύο ονόματα: τα δικά τους!

Μια αληθινή ιστορία ανθρωπιάς και αλληλεγγύης για τη
διάσωση ολόκληρης της Εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου.
Μια ιστορία που κατέστησε  τη Ζάκυνθο γνωστή σε όλο τον κόσμο ως το νησί των δικαίων…

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

του Μάριου Μιχαηλίδη*

Μια αληθινή έκπληξη περίμενε το αναγνωστικό κοινό των εκδόσεων «Εν πλω». Πρόκειται για το «Το νησί των δικαίων», ένα βιβλίο που αφορά «το χρονικό της διάσωσης των Εβραίων της Ζακύνθου από τη ναζιστική θηριωδία», όπως αναφέρει και ο υπότιτλος του βιβλίου. Συγγραφέας είναι ο Deno Seder.

Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης διαβάζουμε: «Μια αληθινή ιστορία ανθρωπιάς και αλληλεγγύης για τη διάσωση ολόκληρης της Εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου. Μια ιστορία που κατέστησε  τη Ζάκυνθο γνωστή σε όλο τον κόσμο ως το νησί των δικαίων…».

Στον πρόλογο του βιβλίου ο Μητροπολίτης Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας Γαβριήλ με αφορμή τη συγκλονιστική άρνηση του Μητροπολίτη Χρυσόστομου να παραδώσει τους Εβραίους του νησιού στους Γερμανούς, εύστοχα παρατηρεί πως «Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν παγιδεύθηκε ποτέ και δεν θα παγιδευθεί σε μονομερείς χωρισμούς μεταξύ του στενού θρησκευτικού της έργου και της ευρύτερης διακονίας της». Είναι γνωστό, άλλωστε, πως οι Ελληνικές Ορθόδοξες εκκλησιές άρχισαν να εκδίδουν πιστοποιητικά βάπτισης ταυτοποιώντας τις Εβραϊκές οικογένειες ως Χριστιανικές. «Οι παπάδες ήταν ασφαλές καταφύγιο για τους Εβραίους» αναφέρει ο συγγραφέας.

Αν «το μόνο που χρειάζεται για να θριαμβεύσει το κακό είναι το να μην κάνουν τίποτε οι καλοί άνθρωποι», δηλαδή η αδιαφορία ως αντίποδας του πολιτισμού, της πίστης και της ηθικής σύμφωνα με τον Elie Wiesel, τότε δικαίως ο Seder εκφράζει τη δυσφορία του για την ανάμειξη και την ενοχή πολλών Καθολικών και Προτεσταντών στο Ολοκαύτωμα, μιλώντας ακόμα και για «θεσμοθετημένο αντισημιτισμό». «Οι Ρωμαιοκαθολικοί οι οποίοι από φόβο, δειλία ή καιροσκοπισμό δεν ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στη μαζική ταπείνωση, τον εκτοπισμό και τα εγκλήματα κατά των Εβραίων πρέπει να ζητήσουν να τους συγχωρήσει γι΄ αυτό ο Θεός» αναφέρει σε ανακοίνωσή της ομάδα Ούγγρων επισκόπων το 1994, αναγνωρίζοντας την ευθύνη της Καθολικής Εκκλησίας.

Από τις δύο μεγάλες κατηγορίες Ελλήνων Εβραίων, τους Ρωμανιώτες και τους Σεφαραδίτες, οι πρώτοι αποτελούσαν την πλειοψηφία στο νησί. Η συνύπαρξή τους με τους Έλληνες ήταν αρμονική. «Ως επί το πλείστον οι Εβραίοι και οι Χριστιανοί του νησιού ένιωθαν δεμένοι μεταξύ τους. Ήταν φίλοι και γείτονες. Υπήρχε ένας άρρηκτος δεσμός εμπιστοσύνης, κυρίως κατά τις πιο σκοτεινές ημέρες της Κατοχής». Σχετικές μαρτυρίες Εβραίων του νησιού αναφέρουν πως οι Έλληνες ήξεραν πού κρύβονταν αλλά δεν είπε κανένας τους  λέξη, δεν τους κατέδωσαν, τους προστάτευσαν. Ο συγγραφέας αποτίνει φόρο τιμής στους  Έλληνες της  Ζακύνθου, τους «δικαίους», όπως τους αποκαλεί τιμητικά.

Οι μαρτυρίες, όμως και οι βιωματικές καταγραφές αδιαμφισβήτητα αποτελούν και την πρώτη ύλη του βιβλίου. Εκτός από τις περιγραφές των τραγικών γεγονότων επί Κατοχής αλλά και τις θηριωδίες των κατακτητών στην Ελλάδα, ιδιαίτερη αξία έχουν οι μαρτυρίες προσώπων που βίωσαν τον τρόμο, αλλά μέσα στον εφιάλτη αυτό διέκριναν ψυχές ανυστερόβουλες, πρόθυμες να τους προσφέρουν την όποια βοήθεια, να συνδράμουν με κάθε τρόπο στη σωτηρία τους από το ανελέητο κυνηγητό των ναζιστών.

Στο βιβλίο ο συγγραφέας δεν παραλείπει με παραπομπές από τον Julien Benda και τη διανοητική οργάνωση των ρευμάτων του πολιτικού μίσους, μέχρι την Hannah Arendt και την «κοινοτοπία του κακού» να προσπαθεί να κατανοήσει το μυστήριο μιας τέτοιας τρομακτικής πραγματικότητας όπως αυτής του Ναζισμού.

Δραματική κορύφωση για τον αναγνώστη του βιβλίου, η περιγραφή της στιγμής που ο Γερμανός διοικητής της Ζακύνθου ζητά τον κατάλογο των Εβραίων κατοίκων του νησιού. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ του παραδίδουν μια λίστα. Στα γερμανικά, ήρεμα, ο επίσκοπος πρόφερε τέσσερις λέξεις που έμελλε να αντηχούν για πάντα στην ιστορία του ελληνικού ολοκαυτώματος: «Ιδού οι Εβραίοι σας». Δύο ονόματα ήταν γραμμένα στη λίστα, στα γερμανικά και στα ελληνικά: Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Ζακύνθου και Λουκάς Καρρέρ, Δήμαρχος Ζακύνθου». Και πρόσθεσε: «Θα ακολουθήσω αυτές τις αθώες εβραϊκές οικογένειες στη δραματική τους πορεία και θα μπω μαζί τους στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια».

Νομίζω ότι για τρεις λόγους το συγκεκριμένο βιβλίο καταφέρνει να αποτελέσει, μέσα σε ένα εφιαλτικό σκηνικό, μια πρόταση αγάπης, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης. Ο πρώτος αφορά στο ότι σε κάνει να νιώσεις άνθρωπος, να εκτιμήσεις αυτά που έχεις. Ο δεύτερος, να συνειδητοποιήσεις σε πόσο μεγάλη σκληρότητα μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος, διαβάζοντας για τα ανείπωτα εγκλήματα των ναζιστών. Ο τρίτος, να ξηλώσεις μέσα σου προκαταλήψεις και θεωρίες μίσους, κατανοώντας ότι οι άνθρωποι στην κακουχία και στον θάνατο δεν έχουν τίποτα να μοιράσουν , τίποτα που να τους χωρίζει. Σύνοψη των παραπάνω, αυτό που έγραψε χρόνια αργότερα ο  εγγονός του δημάρχου Καρρέρ, ο Αλέξανδρος Κριεζής-Καρρέρ: «Ο παππούς μου δεν προσπάθησε να σώσει Εβραίους. Προσπάθησε να σώσει ανθρώπους».

Τέλος, συγχαρητήρια αξίζουν στον εκδοτικό οίκο «Εν πλω» για την καλαίσθητη έκδοση, στην Π. Τσαλίκη – Κιοσόγλου για την εμπνευσμένη μετάφραση και στον Βασίλη Αργυριάδη για την επιμέλεια της έκδοσης.

* Ο Μάριος Μιχαηλίδης είναι φιλόλογος και υπηρετεί στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση